روش های ترویج کتابخوانی

معرفی کتاب و ایجاد انگیزه ی خواندن
نخست کتاب را پیش چشم کودکان قرار دهید. برای این که مشتاق خواندن آن شوند، می توانید قسمتی از کتاب برگزیده ی خود را که سرگرم کننده تر و هیجان انگیزتر است، برای شان بخوانید. هنگام خواندن، ‌لحن، آهنگ بیان و حالت چهره تان را با متن هماهنگ کنید. گاهی به جای خواندن بخشی از کتاب، می توانید با معرفی نویسنده ی آن، برای خواندن انگیزه ایجاد کنید به این شرط که در زندگی و شخصیت نویسنده نکات جالبی وجود داشته باشد.
گاهی می توانید کتاب را با موضوع آن معرفی کنید، به عنوان مثال پشت کتاب «بوقلمون ها را نخورید» جمله ای آمده است که همه ی نوجوانان را مشتاق خواندن آن می کند: «کسی نمی داند بچه هایی که از دست پدر و مادرهایشان ذله شده اند چه می گویند». ماریون نام دختری است که دغدغه ها و روابط او با پدر و مادر و اطرافیانش در این کتاب به تصویر کشیده شده و آنتان پسری است که درگیری هایش با پدر در این کتاب بیان می شود.

گفت و گوی گروهی درباره ی کتاب
کودکان برای درک مطالب و لذت از کتاب به فرصت هایی برای دیدن، شنیدن، سخن گفتن و بیان دیدگاه های شان نیاز دارند. بهترین راه برای مشارکت کودکان در کتابخوانی،‌ گفت و گو درباره ی موضوع آن کتاب است. وقتی داستان در جایی قطع می شود و کودکان درباره ی کنش های شخصیت های داستان یا بیان تجربه های مشابه خودسخن می گویند،‌ در خواندن‌آن کتاب مشارکت کرده اند. زمانی که از زاویه ی دید خود به داستان می نگرند و آن را تحلیل می کنند، درگیر داستان شده اند. هنگامی که روند داستان را پیش بینی می کنند، تخیل آن ها به چالش گرفته می شود. وقتی دیدگاه های خود را با همسالان شان در میان می گذارند،‌ برای شنیدن دیدگاه های گوناگون و احترام به آن ها آماده می شوند .به این ترتیب با گفت و گو به کودکان فرصت داده می شود به شکل مستقل بیندیشند و تصمیم بگیرند، دیدگاه های خود را بیان کنند و به سخنان دیگران گوش فرا دهند.
در گفت و گو درباره ی داستان، می توان با پرسش، کودکان را به تمرکز و توجه بر درون مایه، سبک و فضای داستانی و عناصر دیگر رهنمون شد. این کار هم کودکان و نوجوانان را با ساختار داستان و عناصر داستانی آشنا می سازد و هم لذت خواندن را دو چندان می کند.
فعالیت های هنری با کتاب
همراه کردن فعالیت های هنری با کتاب خوانی، می تواند برانگیزاننده ی کودکان و نوجوانان به خواندن کتاب باشد و به آن ها کمک می کند تا تفسیرهای خود را از فضاسازی و شخصیت های داستان داشته باشند و بتوانند به دلخواه، اندیشه های متفاوت شان را بیان کنند و در عین حال مهارت های هنری و حساسیت های زیبایی شناختی خود را پرورش دهند.
استفاده از هنرهای گوناگون هم چون نمایش،‌ نقاشی،‌ مجسمه سازی و دیگر فعالیت های هنری به کودکان این امکان را می دهد که با شادی و لذت با داستان یا شعری که خوانده اند درگیر شوند، آن را بهتر بفهمند و به شیوه ای دیگر بیان کنند. این گونه فعالیت ها، کودکان و نوجوانان را به خواندن بیشتر تشویق می کنند. در کارگاه هنر کتابک درباره ی روش ها و شیوه های فعالیت های هنری به روشنی توضیح داده شده است. در این جا تنها به چند روش اشاره می شود:

نقاشی دیواری / دیوار نگاره / پوستر
یک نقاشی دیواری، دیواره نگاره یا پوستر، تهیه ی تصویری بزرگ از صحنه های یک داستان روی یک قطعه ی بزرگ کاغذ است. کودکان یا نوجوانان می توانند با نقاشی یا کلاژ این کار را انجام دهند. تهیه ی نقاشی دیواری یا پوستر، کودکان و نوجوانان را به مشارکت و کار گروهی تشویق می کند.
برای این فعالیت، کاغذ را روی زمین یا میز درازی قرار دهید تا کودکان و نوجوانان بتوانند به شکل گروهی روی تصویر ها کار کنند. برای نمونه، اگر داستان در جنگلی اتفاق می افتد، کودکان، جنگل را روی کاغذ بزرگ به تصویر می کشند. می توان صحنه های مختلف یک داستان را انتخاب کرد و از کودکان و نوجوانان خواست هر کدام داوطلبانه صحنه ای را به تصویر بکشند و سپس از روی تصویر ها داستان را بازگو کنند.

جعبه آینه
فضاسازی بسیاری از داستان ها در شکل و اندازه ی کوچکتر (مینیاتوری) در «جعبه آینه» برای کودکان، لذت بخش و برانگیزاننده است. داستان هایی درباره ی آدم کوتوله ها یا عروسک ها، منابع خوبی برای انجام چنین فعالیتی هستند. کودکان در هر سنی ساختن چنین فضاهایی از داستان هارا دوست دارند. آن ها از گردآوری خرده ریز های دور و بر همچون قرقره، سر بطری، جعبه، و تبدیل شان به فضا های داستانی لذت می برند. مثلا اگر کتابی درباره ی خانه ی عروسک هاست، می توانند اتاق هایی از این خانه را بازسازی کنند.
می توانید از کودکان بخواهید با پارچه یا کاغذ، عروسک هایی از شخصیت های داستان درست کنند و در کنار فضاهایی که آماده کرده اند، به داستانی که خوانده اند جان ببخشند.

نمایش خلاق
نمایش یکی از هیجان انگیزترین راه ها برای بازگویی قصه است. داستان را برای کودکان یا نوجوانان بخوانید و از آن ها بخواهید بخش هایی از داستان را به شیوه ی خود به نمایش در آورند. نمایش خلاق به کودکان اجازه می دهد که با شخصیت های داستان رابطه ای نزدیک برقرار کنند و برداشت های خود را از داستان بیان کنند.
کودکان را راهنمایی کنید که کتاب را به صحنه های مختلف تقسیم، و اجرای نمایش خلاق را برنامه ریزی کنند. آن هارا با پرسش هایی به برنامه ریزی نمایش رهنمود کنید: دوست دارند چه رفتارهایی را به نمایش درآورند؟ رویدادها را به چه ترتیب زمانی بیان کنند؟. از آن ها بخواهید تلاش کنند گفته ها را از بر کنند و حال و هوای کلی داستان را با بدیهه سرایی تجسم بخشند. به آن ها فرصت دهید نمایش خود را ارزیابی کنند.

خلاقیت ادبی یا ایجاد انگیزه ی نگارش
می توانید از کودکان بخواهید داستان را آن طور که خودشان دوست دارند، بنویسند. برای نمونه «سیندرلا» یا «سفید برفی» خودشان را .
می توانید داستان را در جایی که قبلا خودتان انتخاب کرده اید، قطع کنید و از کودکان بخواهید بقیهِ ی آن را به دلخواه خود ادامه دهند و تمام کنند. در چنین مواردی آن ها با علاقه ادامه ی داستان را می نویسند و سپس مشتاق می شوند تا بدانند نویسنده ی اصلی داستان را چگونه ادامه داده است و از شباهت نوشته های شان با آن لذت می برند . تنوع در داستان های نوشته شده نیز برای آن ها جالب است.
می توانید از آن ها بخواهید داستان خود را به شکل کتاب درآورند.

دسترس پذیر کردن کتاب
یکی از راه های ترویج کتابخوانی این است که کتاب در دسترس کودکان و نوجوانان باشد. برگزاری نمایشگاه کتاب در سطح شهر، آموزشگاه یا کتابخانه در روز کتاب، هفته ی کتاب و روز کودک ، نقش مهمی در گسترش کتابخوانی دارد . نمایش کتاب های تازه ، گزارش دستاورد مطالعاتی دانش آموزان، نمایش فیلم های انیمیشن، و … می تواند از موضوع های نمایشگاه ها باشد.
توسعه ی کتابخانه های عمومی و توسعه و به سازی فضای کتابخانه های مدارس و کتابخانه های خانگی نیز نقش برجسته ای در ترویج کتابخوانی دارد، به ویژه اگر سازماندهی فضای کتابخانه زیبا و پر جاذبه و آرام بخش باشد.
کتابخانه های کوچک و سیار، با بهره گیری از کامیون، اتوبوس و … نیز نقش مهمی در بالا بردن سطح کتابخوانی در روستاها دارد.

بلند خوانی
بلند خوانی یکی از شیوه های موثر علاقه مند کردن کودکان و نوجوانان به خواندن کتاب است . بلند خوانی تنها برای کودکان پیش دبستانی نیست. برای همه ی گروه های سنی می توان کتابی را بلند خواند و آن ها را به خواندن بیشتر تشویق کرد. در خانه،‌ آموزشگاه یا کتابخانه، می توان برای کودکان و نوجوانان کتاب هایی را با صدای بلند خواند. اگر نشست های بلند خوانی در خانواده به صورت یک آیین همیشگی در آید، ‌افزون بر علاقه مند کردن یکایک افراد خانواده به خواندن، روابط آن ها با یکدیگر نیز نزدیک تر می شود.
آموزگاران در کلاس و کتابداران در کتابخانه های کودک و نوجوان، می توانند نشست های هفتگی خواندن کتاب با صدای بلند داشته باشند. کتابخوانی در جمع کودکان و نوجوانان می تواند چرخشی باشد، ‌به شرطی که خوانندگان کتاب بتوانند متن را به روانی و زیبایی بخوانند. این نوع بلند خوانی برای تمرین خواندن نیست، هدف از آن تشویق دیگران به خواندن کتاب است. بنابراین باید با مهارت کامل و به زیبایی خوانده شود.
مادر، ‌پدر، ‌آموزگار یا کتابداری که داستانی را برای گروه کودکان و نوجوانان می خواند، باید پیش از جلسه ی بلند خوانی، بارها خواندن آن را تمرین کرده باشد تا در جمع آن را هرچه زیبا تر و با احساس تر بخواند. در واقع این خواندن زیبا ست که زیبایی های متن را بازتاب می دهد و مخاطبان را به خواندن تشویق می کند.
در بلند خوانی و خواندن جمعی، کودکانی که هنوز مهارت خواندن و نوشتن را نیاموخته اند، در لذت خواندن سهیم می شوند، حضور در جمع خوانندگان یک کتاب واحد، به ویژه برای کودکان پیش دبستانی و سال های اول دبستان در آن ها احساس تعلق به گروه ایجاد می کند و آن ها را برای فعالیت های مشارکتی در آینده آماده می سازد. بلند خوانی گروهی، به همه ی کسانی که در جمع بلند خوانی کتاب و خواندن جمعی حضور دارند امکان می دهد بتوانند درباره ی احساسات و نظراتشان حرف بزنند و از دیدگاه های خود در برابر دیگر شرکت کنندگان دفاع کنند. استفاده از این امکان، به آن ها کمک می کند که در دیگر جمع ها نیز از اعتماد به نفس کافی برای ابراز نظر برخوردار شوند. همچنین کسانی که در فعالیت های بلند خوانی و خواندن جمعی شرکت می کنند، یاد می گیرند که نظرات گوناگون را بشنوند، از آن ها بیاموزند و در برخورد با دیدگاه های مخالف، از خود بردباری و شکیبایی نشان دهند.
مناسب بودن فضایی که برای بلند خوانی و خواندن جمعی در نظر گرفته می شود نیز اهمیت دارد، از جمله وجود فضای کافی برای نشستن مخاطبان، گرما یا خنکای به اندازه در فصل های مختلف سال، آرامش و نبود سرو صدای زیاد در پیرامون محل مورد نظر. در صورت امکان می توان فعالیت بلند خوانی و خواندن جمعی را در فضای باز، به ویژه اگر در روستا یا پیرامون شهر انجام می شود، در جایی سبز و با صفا ترتیب داد. شمار مخاطبان باید به اندازه ای باشد که تک تک آن ها بتوانند به خوبی گوش کنند، سخن بگویند و در فعالیت های جمعی شرکت داشته باشند. شکل نشستن مخاطبان، نخست به امکان محل بستگی دارد، اما دور هم نشستن، انگیزه ی آن ها را در مشارکت در فعالیت ها تقویت می کند.